Roma Rakamları

Roma rakamları birbiriyle kombine 7 sembol ile yazılır. Semboller, orijinal olarak, I, V, X, L, C, D, M harfleriyle karıştırılan grafik işaretlerdir. Her sembol sırasıyla 1, 5, 10, 50, 100, 500, 1000 sayısal değerleri temsil eder. Diğer sayılar, toplama ya da çıkarma kurallarına uyarak çeşitli sembollerin bir araya getirilmesiyle oluşturulur. Romen sayımında sayılar soldan sağa doğru yazılır. Genel bir kural olarak, semboller azalan değerle düzenlenir.

Neyse ki Roma rakamlarını kullanmıyoruz. Hele bir MDCCCXXXVIII bölü DCCCXLIX işlemini yapmaya kalkın bakalım, yapabilecek misiniz? Fakat en azından bu bir ondalık sistemdir: I = 1, V = 5, X = 10, L = 50, C = 100, D = 500 ve M = 1000. Şimdi mümkün olabilecek en ekonomik şekilde, en yüksek sayıdan başlayarak bunları birbirine ekleyin: ör. CCCXXXVI = 3 tane yüz, 3 tane on, bir tane 5 ve bir tane 1; sonuç 336 gibi. Yalnızca tek bir şey karışık: Bir harf, kendinden daha büyük bir sayıdan önce geldiğinde küçük sayı, büyükten çıkartırılır. Yani VI 6 demekken, IV 4 demektir; CX 110 demektir ama XC 90 demektir. Bununla beraber, toplama sistemini burada görmek pek de alışılmamış bir şey değildir; ör. 4 IV ile temsil edilir, yani IV = 4’tür. Roma rakamlarının en önemli özelliği 0 rakamının bulunmamasıdır. 0 sayısı 9. yüzyılda matematikçi Harizmi tarafından bulunmuştur.

Roma Rakamlarının Kökeni

Bu sembollerin nereden geldiği bilinmiyor. Yapılan tahminlerden biri, bunların kökeninin Etrüsklere dayandığı ve esasen bir sopaya atılan çentikler olduğu yönünde. Yani “I” tek bir çentikti, her beşinci çentik bir çift çizik, yani “V“ ve her onuncu çentik bir çaprak çizik, yani ”X” idi. Bu da IV = 4’ün nereden çıktığını açıklar: I II III sırasında V’den önce gelen çizikti vs. İnanılmaz bir şey ama bu sistem, Avrupa’da 12. yüzyıla kadar, Hint sistemi üzerine kurulu ve sıfırı da olmak suretiyle tam bir sistem olan Arap sistemi onun yerini alana dek kullanılmıştır. Bu önemli devrim çok büyük oranda Leonardo Fibonacci’nin öncülük eden çalışması Liber Abaci “Hesaplama Yöntemleri Kitabı” ile meydana gelmiştir (13. yüzyıl başları).

Sırası gelmişken belirtelim; maliye anlamına gelen “Excheguer” kelimesi de farklı desenlerde karolardan oluşan, ekose (İngilizcesi “cheguered”) bir masa örtüsünden esinlenilerek türetilmişti. Bu örtünün üzerine Roma rakamlarının farklı değerlerini ifade edilecek şekilde küçük markalar ya da pullar (“checker”) konulurdu. İnsanın gözünü korkutan Roma sayı sisteminde hesaplama yapmayı basitleştirmenin bir yoluydu bu.

1-Roma Rakamlarının 1’den 20’ye Kadar Yazılışı:

1 – I

2- II

3- III

4- IV

Not: Roma rakamları yazılırken aynı rakam 4 kez üst üste kullanılmaz. Bu nedenle 4 rakamı ”IIII” şeklinde yazılamaz. Onun yerine ”IV” kullanılır.

5- V

6- VI

7- VII

8- VIII

9- IX

10- X

11- XI

12- XII

13-XIII

14- XIV

15-XV

16-XVI

17- XVII

18-XVIII

19 – XIX

20- XX

Not: ”V” ya da ”X” gibi büyük rakamların sol tarafına gelen sayılar, bu büyük rakamlardan çıkarılarak okunur. Sağ kısma gelen rakamların toplanarak okunması gerekir.

Örnekler:

IX – 10’dan 1 çıkarılır ve 9 olarak okunur.

XV – 10 ve 5 toplanır – 5 olarak okunur.

VIII – 5 ve 3 toplanır – 8 olarak okunur.

2- Roma Rakamlarında 20’li Sayılar.

21 – XXI

22- XXII

23- XXIII

24- XIV

25- XV

26- XVI

27- XVII

28-XXVIII

29- XXIX

3- 30’dan 50’ye Kadar Roma Rakamlarının Yazılışı:

Romen rakamlarında 30 sayısının karşılığı XXX’dir. Ancak aynı rakamların 4 kez yazılması kurallara aykırı olduğu için 40 sayısı ”XXXX” şeklinde yazılamaz. Bunun yerine ”XL” kullanılır.

40 – XL / X – 10 / L- 50 / 50 – 10 = 40

Örnekler:

33 – XXXIII

36- XXXVI

38- XXXVIII

41 – XLI

43- XLIII

45- XLV

47 – XLVII

48- XLVIII

4- 50’den 100’e Kadar Roma Rakamlarının Yazılışı

51 – LI

52 – LII

52 – LII

55 – LV

57 – LVII

59 – LIX

60 – LX – X (10) L rakamlarının sağ kısmına getirildiği için 50 + 10 = 60

61 – LXI

63 – LXIII

66- LXVI

69 – LXIX

70 – LXX – 50 + 10 + 10 = 70

71 – LXXI

73 – LXXIII

76 – LXXVI

78- LXXVIII

79 – LXXIX

80 – LXXX – 50 + 10 + 10 + 10 = 80

81 – LXXXI

84 – LXXXIV

87 – LXXXVII

88 – LXXXVIII

89 – LXXXIX

Not: Roma Rakamlarında 100 yazmak için ”C” harfi kullanılır. 90 sayısını yazmak için de bu harfin yanına X getirilir.

XC – 100 – 10 = 90

91 – XCI

94 – XCIV

95 – XCV

97 – XCVII

98 – XCVIII

99 – XCIX

5- Roma Rakamlarında Diğer Sayılar

101- CI

120 – CXX

122 – CXXII

125 – CXXV

150 – CL

152 – CLII

155 – CLV

160 – CLX

200 – CC

300 – CCC

500 – D

400 – CD – 500 – 100 = 400

1000 – M

1100 – MC

1500 – MD

1550 – MDL

1600 – MDC

2000 – MM

2100 – MMC

2200 – MMCC

2300 – MMCCC

Kaynakça:

• Geldim Gördüm Yendim – Romalılar Hakkında Bilmek İsteyeceğiniz Her Şey – Peter Jones. Say Yayınları.